Lễ Túc Yết và Xây Chầu trong lễ hội vía Bà Chúa Xứ Núi Sam là một trong những nghi lễ quan trọng.
Lễ Chúc Yết
Lễ Túc Yết bắt đầu từ 24 giờ đêm 25 rạng 26 tháng 4 âm lịch. Lễ vật dâng cúng là một con heo trắng đã mổ xong và cạo lông sạch sẽ, một dĩa đựng huyết có một nhúm lông heo gói trong giấy hồng đơn gọi là “mao huyết”, một mâm xôi, một mâm trái cây, một dĩa trầu cau, một thớt đao nằm, nước, muối, gạo mỗi thứ một tô.
Lễ vật chính là con heo trắng được dâng lên như một biểu tượng của sự hi sinh và lòng thành kính
Các mâm chàm được đặt hai bên con heo trắng, trên bàn thờ và hai mâm trên bàn hội đồng. Mâm chàm gồm có thịt luộc, lòng heo luộc, hai chén cháo, hai đôi đũa, rau dưa, trầu cau, gạo muối,…
Ngoài ra, trên các bàn thờ khác còn có nhiều mâm xôi, bánh, trái cây của dân làng và thành viên, hội viên Ban Quản trị dâng cúng. Các lễ vật được dọn trên bàn, riêng con heo trắng đặt nằm sấp trên một giá gỗ sơn đỏ, cao hơn khoảng 6 tấc, đầu hướng về bàn thờ.
Ban Tế lễ khấn nguyện
Diễn tiến của buổi lễ được điều khiển bởi hai người xướng lễ, gồm một xướng nội và một xướng ngoại. Từ chánh điện nhìn ra, người xướng nội đứng bên trái bàn thờ lễ vật phía bên, còn người xướng ngoại đứng xa hơn, phía bên phải, giữa bàn thờ Hội đồng và bàn thờ.
Tổ là nơi đặt bản văn tế và rượu trà dâng cúng. Ban Tế lễ đứng sau tượng Bà, đúng 24 giờ ban nhạc trổi bát cấu. Ban Tế lễ tuần tự đi hai hàng tả hữu, lớn trước nhỏ sau, đứng dọc theo nghi cúng.
Nghi thức trong Lễ Túc Yết, Xây Chầu
Chánh tế hô to: Tràng áp hầu. Bốn cô đào hát bộ “dạ” lớn rồi từ trên sân khấu cầm đèn cầy đi xuống đứng hầu hai bên nghi cúng. Các vị bô lão rồi đến Trưởng Ban Quản trị, thành viên, hội viên nam trước nữ sau lần lượt nguyện hương. Các đoàn đại diện đình, miếu, hội bạn cũng vào nguyện hương.
Cuộc lễ diễn ra theo nghi thức cổ truyền kéo dài khoảng một giờ đồng hồ gồm:
- Dâng hương,
- Dâng rượu (chước tửu),
- Đọc văn tế,
- Dâng trà (hiến trà)
Lễ Xây Chầu
Lễ Xây chầu tiếp nối lễ Túc yết. Lễ vật là một con heo trắng, một mâm xôi và một mâm chàm. Chánh tế chọn hướng đại lợi đặt trống (gọi là chí chầu), nguyện hương trước tượng Bà có đặt một khay trầu rượu, một roi (vùi) chầu để trên khay. Ông vái xong lấy roi chầu vác lên vai hô to: Phụng mạng.
Chánh tế ra trước nghi xây chầu đặt roi chầu lên khay, lễ xướng theo nghi thức: nguyện hương, dâng rượu, hiến trà,… Sau đó, chánh tế ca công đến trước bàn thờ nâng tô nước có cành dương đưa ngang trán khấn vái, hạ tô nước ngang ngực, dùng 3 cây nhang vẽ bùa (tứ tung ngũ hoành) trên tô nước. Xong hớp 3 hớp nước, giắt nhang lên mép tai.
Bước sang trái một bước ông câm nhành dương nhúng vào tô nước, vừa vãi nước ra xung quanh vừa đọc to:
- “Nhất xái thiên thanh” tức thứ nhứt vãi lên mong trời xanh tốt đẹp, mưa thuận gió hòa;
- “Nhị xái địa ninh” tức thứ hai vãi xuống cầu cho đất màu mở trúng mùa;
- "Tam xái nhơn trường” tức thứ ba vãi cho loài người được trường thọ;
- “Tứ xái quỷ diệt hình” tức thứ tư vảy nước vào loài quỷ dữ cho chúng bị hủy diệt.
Các lễ vật được dâng cúng
Ông đi chữ đinh, tay chấp vùi trống ngang ngực đến trước mặt trống, dùng chân mặt vẽ bóng chữ bùa “sát quỷ” trên mặt đất. Cầm vùi trống vẽ bùa tứ tung trên chữ “sát quỷ, chân trái đạp lên, ông đứng tề chỉnh ngước mặt lên trời hô to: “Thái thượng lão quận cấp cấp như luật định” rồi cầm lấy khăn đỏ phủ trống lau mặt trống, quấn. Khăn đó vào vùi trống. Tay mặt cầm vùi, tay trái nắm lai áo bấm “ãn tý” rồi vẽ bùa tứ tung trên mặt trống.
Cầm vùi nhịp nhẹ bên trái, đọc chú:
- Nhứt kích cổ chư thiên giáng phước”.
- Gõ nhẹ bên mặt: “Nhị kích cổ chư địa phi tai”.
- Gõ nhẹ phía trên: “Tam kích cổ giáng thầm lai khởi thủ”.
- Nhịp nhẹ giữa mặt trống: “Nhất điểm nguyệt hoàng trào tể chúa, vương bá hà xương vạn vọng trình tường, thiên thu thiên hóa. Nhì điểm nguyệt hải yến hà thăng, chư thần đinh ninh, uy linh hạt tán. Tam điểm nguyệt quốc thới dân cường, hoành trạch phong đăng dân khương vật thạnh, bổn hội bá tánh thọ thọ phước”. Tay cầm vùi đánh mạnh một cái lên mặt trống, niệm chú: “Chư thần nhất túc”.
Đánh thêm một cái: “Hét tợ lôi oanh, biến cố chấn kim kinh thiên đạt địa ly my tiệm hành án oanh oanh, án oanh oanh, án oanh oanh”.
Đánh ba hồi, tới hai vùi lẻ hô lên: “Ca công tiếp giá”. Lập tức cả đoàn hát bộ đồng thanh “đạ” một tiếng thật to. Thêm hai vùi nữa là hát bộ mở màn. Trong lúc ông đánh ba hồi học trò lễ nâng trống, đánh hai vùi học trò lễ xoay trống đem đến giá chầu. Ông đánh tiếp cho đến khi trống được đưa lên giá chấu. Ông giao vùi cho người cầm chấu.
Nghi thức trong Lễ Túc Yết, Xây Chầu
Hát Bội
Đây là đêm diễn đầu tiên, hát một suất ngắn, đoàn còn tiếp tự diễn thêm hai suất buổi sáng và tối ngày 26, hai suất buổi sáng và tối ngày 27 (hát giúp), có nghĩa suất hát cuối cùng đêm 27 đoàn không tính thù lao để gọi là cúng Bà.
Hát bội
Các tuồng hát được chọn là tuồng hay, có ý nghĩa, nhưng trong năm suất diễn bắt buộc phải có vở “Thứ ba San Hậu”, đào kép phải hát đúng bổn tuồng không được sửa đổi. Suất hát cuối vào ngày 27, đúng 15 giờ vào đoạn chót tôn vương là chuẩn bị làm lễ Hồi sắc. Phần quan trọng nhất là trước khi diễn tuồng phải có 7 lớp hát chúc theo đúng cổ lệ cúng tế đình miếu Nam Bộ.
Theo cổ lệ, ông chánh tế ca công phải cầm chầu trong suốt các đêm hát, nhưng thời gian gần đây do các vị tuổi tác cao, sức khỏe không cho phép nên việc cầm chầu hát bộ được giao cho một người khác thay thế
Lễ Túc Yết và Xây Chầu trong lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam đóng vai trò quan trọng của lễ hội truyền thống địa phương, vừa phục vụ nhu cầu tâm linh của cộng đồng vừa là tài nguyên văn hóa vô giá cho địa phương phát triển kinh tế, du lịch bên vững.
Bên cạnh đó nét đẹp văn hóa của các nghi thức, nghi lễ truyền thống găn liền với tín ngưỡng, tâm linh trong đời sống hàng ngày, qua đó góp phần quảng bá lễ hội, phát huy vai trò của công chúng trong việc bảo tồn, giữ gìn và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống, làm cho nét đẹp văn hóa truyền thống lan rộng trong đời sống xã hội.
